Với lợi thế về điều kiện tự nhiên, từ lâu Vân Hồ đã được biết đến là địa phương có nhiều đặc sản mang tính chất vùng miền, tiêu biểu như: mận hậu Sao Đỏ, quýt Chiềng Yên, gạo tẻ nương, nếp cẩm... Bên cạnh các đặc sản kể trên, sản phẩm khoai sọ Mán của dân tộc Dao cũng được xem là đặc sản riêng của vùng đất này.

      Khoai sọ Mán tại huyện Vân Hồ đã được người dân trồng từ lâu, theo phương pháp truyền thống; loại khoai này thường được bà con trồng vào khoảng tháng riêng và dỡ bán vào khoảng từ tháng 7 đến tháng 11; khoai  sọ mán có ruột màu vàng, thịt củ khi nấu chín thường có đặc trưng bở dẻo, thơm, bùi ngậy, ngọt và đậm vị. Năng suất tùy thuộc vào điều kiện canh tác và dinh dưỡng của đất trồng, bình quân dao động từ 6 tấn/ha đến 13 tấn/ha. Về kinh tế, cây trồng này mang lại hiệu quả gấp 2 đến 3 lần so với cây ngô, cây lúa. Tuy nhiên, nhược điểm của giống khoai này là không để được lâu, vì vậy phải tiêu thụ cho nhanh không sẽ bị thối củ, giảm độ ngon của củ; khi bán ra thị trường thường bị người mua ép giá, làm ảnh hưởng đến việc trồng và mở rộng diện tích.

          Để áp dụng các biện pháp kỹ thuật tổng hợp nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả sản xuất góp phần bảo tồn và phát triển giống khoai sọ Mán tại huyện Vân Hồ. Từ đó, xây dựng vùng sản xuất khoai sọ tập trung tạo sản phẩm hàng hóa phục vụ du khách tới Mộc Châu, Vân Hồ. Tháng 12 năm 2017, Trường Cao đẳng Sơn La đã chủ trì triển khai đề tài “Nghiên cứu bảo tồn và phát triển giống khoai sọ mán theo hướng sản xuất hàng hóa”; do Thạc sĩ Vũ Minh Toàn, Phó trưởng Khoa Nông Lâm, trường Cao đẳng Sơn La làm Chủ nhiệm đề tài. Nhóm thực hiện đề tài đã bố trí hệ thống thí nghiệm nghiên cứu về phương thức nhân giống, kỹ thuật canh tác, quản lý sâu bệnh hại, thu hoạch và bảo quản củ khoai với tổng diện tích 5000 m² tại bản Suối Lìn, tại xã Vân Hồ, huyện Vân Hồ.

Quá trình triển khai đề tài, nhóm nghiên cứu đề tài đã tiến hành điều tra, đánh giá hiện trạng sản xuất, tiêu thụ và tập quán canh tác tới phát triển giống khoai sọ Mán; đồng thời nghiên cứu kỹ thuật nâng cao hệ số nhân giống và xây dựng mô hình lưu giữ và nhân giống khoai sọ mán; nghiên cứu biện pháp kỹ thuật canh tác, quản lý sâu bệnh hại trên khoai sọ mán; xây dựng mô hình sản xuất khoai sọ mán theo hướng VietGap; các biện pháp bảo quản khoai sọ mán sau thu hoạch quy mô hộ gia đình; tổ chức các hội thảo khoa học, đầu bờ,  đào tạo tập huấn chuyển giao kỹ thuật trồng, chăm sóc, phòng trừ sâu bệnh hại, bảo quản khoai sọ Mán cho nông dân và cán bộ khuyến nông xã. Thạc sĩ: Vũ Minh Toàn – Phó trưởng Khoa Nông Lâm trường Cao đẳng Sơn La - Chủ nhiệm đề tài cho biết: Đề tài đã triển khai hệ thống thí nghiệm giúp bảo quản được củ thương phẩm cũng như củ giống trong thời thời gian dài nhất. Trong đó, thí nghiệm thứ nhất về bảo quản củ giống đã triển khai 6 công thức, trong 6 công thức này thì phương thức bảo quản kín trong hầm đất rất là có hiệu quả nhất để hạn chế tối đa quá trình hô hấp của củ và khi dưới hầm đó nhiệt độ ổn định điều hòa dao động từ 2-10° vì vậy củ thương phẩm sẽ được bảo quản trong thời gian rất là dài. Thời gian bảo quản tối đa là tính đến 110 ngày là được khoảng 72 % nó tiêu hao mất 38 % củ ở mức đó thì chúng ta giúp bà con có phương án, doanh nghiệp cũng có thời gian để có phương án bao tiêu cho sản phẩm”.

          Từ tháng 1 đến tháng 11 năm 2019, nhóm thực hiện đề tài đã triển khai mô hình trình diễn và xây dựng chứng nhận sản phẩm khoai sọ mán với tổng diện tích 1.400m^2; Trên cơ sở xây dựng mô hình, Trường Cao đẳng Sơn La đã phối hợp với Chi cục Quản lý chất lượng Nông lâm sản và Thủy sản Sơn La - Sở Nông nghiệp Sơn La triển khai các nội dung như: phân tích mẫu đất, mẫu nước vùng trồng và triển khai thí nghiệm, mẫu sản phẩm khoai sọ mán;...từ đó làm cơ sở để được cấp Giấy chứng nhận sản phẩm an toàn. Đến nay mô hình đã mang lại kết quả khả quan, với năng suất đạt trên 11 tấn/ha. Ông  Bàn Văn Liềm - Bản Suối Lìn, xã Vân Hồ, Vân hồ, Sơn La chia sẻ: Cây khoai sọ mán được bà con trồng từ lâu đời, qua quá trình canh tác đất bị cạn kiệt nguồn dinh dưỡng nên cây khoai cũng bắt đầu nhỏ đi, sâu bệnh nhiều. Khi đề tài triển khai nghiên cứu nghiên cứu biện pháp bảo quản kết hợp khoa học kĩ thuật tôi thấy chất lượng của củ khoai sọ không thối miệng như trước kia, cây sinh trưởng tốt hơn tỷ lệ thối vào số bệnh giảm đi rõ rệt, năng suất tăng gấp 2, 3 lần so với phương pháp cũ.  

          Song song với việc tìm ra phương pháp kéo dài thời gian bảo quản củ thương phẩm, nhóm thực hiện đề tài cũng đã hướng dẫn người dân trồng khoai theo tiêu chuẩn VietGAP nhằm nâng cao năng suất, mẫu mã, chất lượng khoai sọ mán. Từ đó, giá thành cũng được nâng lên đáng kể; với giá bán dao động khoảng từ 25.000 - 30.000đ/kg, đến nay cây khoai sọ mán được xem là cây trồng mang lại thu nhập ổn định cho người trồng khoai. Về chất lượng củ, sau thu hoạch phân tích chất lượng sản phẩm sau thu hoạch cho thấy hàm lượng bêtacaroten và vitamin B1, ngoài ra còn có hàm lượng tinh bột đã tăng lên rất là nhiều so với trước khi triển khai thí nghiệm ngoài ra về hình thức và mẫu mã sản phẩm thì hình dạng của cũng đẹp hơn ở dạng đặc thù chân voi củ bở và không bị sượng do sâu bệnh hại.

          Hiện nay, việc trồng, sản xuất khoai sọ Mán tại HTX rau an toàn Vân Hồ đã được Chi cục Quản lý chất lượng Nông lâm sản và Thủy sản cấp giấy Chứng nhận đủ điều kiện an toàn thực phẩm và giấy Xác nhận sản phẩm Chuỗi cung ứng thực phẩm an toàn; đặc biệt đã có tem, nhãn để nhận diện và truy xuất nguồn gốc cho sản phẩm. Các sản phẩm trước khi đưa ra thị trường sẽ được đóng gói bằng túi lưới, dán tem trước khi đưa đi tiêu thụ. Điều này đã giúp khoai sọ mán bắt kịp với xu thế của thị trường, đem lại hiệu quả kinh tế và danh tiếng cho khoai sọ mán Vân Hồ và đây cũng là cơ hội để người dân mở rộng diện tích giống khoai sọ mán trên đất Vân Hồ trong thời gian tới, qua đó góp phần bảo tồn và gìn giữ giống khoai sọ mán bản  địa của địa phương.

                                                                                           Bích Đào