Xoài tròn Yên Châu là giống xoài bản địa duy nhất của Miền Bắc Việt Nam được liệt kê trong danh mục của FAO cần được gìn giữ và phát triển. Hiện nay, xoài tròn Yên Châu là 1 trong 3 sản phẩm nông nghiệp của tỉnh được Cục sở hữu trí tuệ (Bộ KH&CN) cấp giấy chứng nhận chỉ dẫn địa lý. Diện tích xoài  tròn Yên Châu được trồngchủ yếu tại các xã Chiềng Pằn, Viêng Lán, Sặp Vạt của huyện Yên Châu, nơi có điều kiện khí hậu, đặc biệt thích hợp cho sự sinh trưởng, phát triển của giống xoài này.

Tuy được đánh giá có chất lượng thơm ngon đặc trưng, nhưng trên thực tế giống xoài tròn Yên Châu hiện nay cho quả có kích thước nhỏ, khối lượng quả đạt khoảng 140 - 170g, tỷ lệ phần ăn được thấp, hạt to, tỷ lệ chất xơ nhiều trên 8%. Để cải tiến giống và áp dụng các biện pháp kỹ thuật trên giống xoài tròn Yên Châu theo hướng nâng cao khối lượng quả, tỷ lệ phần ăn được, giảm tỷ lệ chất xơ, nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả sản xuất cho người trồng; Tuyển chọn được 2 đến 3 cá thể trong quần thể cây gieo hạt giống xoài tròn Yên Châu có khối lượng quả đạt từ 180g/quả trở lên, tỷ lệ ăn được từ 75% trở lên và hàm lượng chất xơ nhỏ hơn 6%. Đồng thời đề xuất được quy trình kỹ thuật áp dụng nâng cao hiệu quả sản xuất giống xoài tròn Yên Châu tăng từ 15 đến 20%. Từ năm 2018, Viện nghiên cứu Rau quả đã tiến hành triển khai đề tài “Nghiên cứu cải tiến giống xoài tròn Yên Châu theo hướng quả to, hạt nhỏ, giảm tỷ lệ chất xơ”, Tiến sĩ Nguyễn Văn Dũng làm chủ nhiệm.

Quá trình thực hiện đề tài, nhóm nghiên cứu tiến hành điều tra đánh giá tuyển chọn cá thể giống xoài tròn Yên Châu. Tiến hành phân tích các tiêu chí về hàm lượng chất xơ, có 7 cây có chỉ số hàm lượng chất xơ nhỏ hơn 6%, đánh giá chung các chỉ tiêu chất lượng đã tuyển chọn 3 cây ưu tú YC-SV-51, YC-SV-53, YC-TN-03 đạt yêu cầu phục vụ quá trình nhân giống và xây dựng mô hình trình diễn. Thông qua phương pháp ghép đoạn cành, đã sản xuất 1.200 cây giống, tỷ lệ cây sống đạt trên 80%, cây sinh trưởng phát triển tốt.

Các biện pháp kỹ thuật thâm canh như: Cắt tỉa sau thu hoạch, bổ sung nước tưới, sử dụng phân bón lá, bao quả được thực hiện trên cây trồng sẵn có tuổi cây từ 15-20 năm và cây trồng mới được nhân giống từ cây tuyển chọn tại xã Tú Nang, Chiềng Pằn của huyện Yên Châu. Sau thời gian theo dõi, đánh giá cho thấy: Việc áp dụng các biện pháp kỹ thuật trên diện tích xoài có độ tuổi từ 15-25 năm giúp cho cây xoài hình thành lộc sớm, chất lượng cành lộc có xu hướng được cải thiện, cây ra hoa tập trung hơn ở tất cả các thời kì, năng suất, chất lượng quả xoài đạt cao hơn so với các diện tích không có sự tác động. Bao quả đã cơ bản quản lý được một số loại sâu bệnh hại chính trên quả xoài tròn Yên Châu. Đối với diện tích cây trồng mới, việc cắt tỉa tạo bộ khung tán cho cây có sự khác biệt rõ rệt về chỉ tiêu chiều cao cây và đường kính tán cây, công thức bổ sung nước tưới giúp cây có khả năng sinh trưởng phát triển tốt hơn. Việc áp dụng quy trình kỹ thuật, chăm sóc thâm canh vào mô hình nâng hiệu quả sản xuất lên 36,3%.

Bên canh đó, nhóm nghiên cứu, bố trí các thí nghiện xây dựng quy trình kỹ thuật thu hái, sơ chế, bao bì, đóng gói và bảo quản xoài tròn Yên Châu nhằm xác định độ già thu hái quả xoài Yên Châu cho mục đích bảo quản, áp dụng các biện pháp loại bỏ nhựa dính trên vỏ quả, cải thiện mẫu mã, hạn chế thối hỏng… Qua theo dõi, độ già thu hái thích hợp cho việc bảo quản quả xoài Yên Châu đạt đến giai đoạn 2 (105 – 110 ngày tính từ khi đậu quả). Tại thời điểm trên, quả xoài có chất lượng dinh dưỡng và cảm quan khá, vỏ quả màu xanh sáng, thịt quả hơi vàng, hương thơm nhẹ, ít ngọt, trạng thái quả cứng chắc nên giảm được các tổn thương và hư hỏng trong quá trình vận chuyển và lưu thông trên thị trường; công thức sử dụng phèn chua loại bỏ nhựa được đánh giá là có hiệu quả cao nhất giúp cải thiện mẫu mã và góp phần hạn chế sự hư hỏng quả xoài trong quá trình bảo quản và việc sử dụng túi LDPE đục lỗ 2% là thích hợp để bao gói cho quả xoài tròn Yên Châu. Quả xoài Yên Châu có thể bảo quản được 12 ngày trong điều kiện thường và 30 ngày ở điều kiện 12±1⁰C, tỷ lệ hư hỏng dưới 10%, sản phẩm quả xoài tròn vẫn đảm bảo yêu cầu về chất lượng.

Đoàn công tác Sở KH&CN kiểm tra mô hình thâm canh giống xoài tròn Yên Châu tại xã Tú Nang, huyện yên Châu

Đánh giá quá trình xây dựng mô hình trình diễn giống và áp dụng kỹ thuật thâm canh đối với 1 ha trồng mới và 0,5 ha mô hình thâm canh trên cây trồng sẵn tại xã Chiềng Pằn và xã Tú Nang, tỷ lệ cây sống trong mô hình đạt 100%, cây sinh trưởng tốt, không sâu bệnh, mô hình thâm canh cây ra hoa tập trung, đậu quả và giữ quả tốt. Trong đó, quả cho thu hoạch từ cây cây giống được nhân giống từ cây ưu tú YC-TN-03 tuyển chọn vẫn giữ được nguyên những đặc điểm quý về hình dạng, khối lượng, kích thước và chất lượng quả như cây mẹ ban đầu, ngoài ra cây giống YC-TN-03 còn có khả năng ra hoa rải vụ/trái vụ. Năng xuất theo dõi trong 3 năm thực hiện tại mô hình hiệu quả sản xuất tăng 36,3%.

Kết quả của đề tài là cơ sở khoa học để huyện Yên Châu bảo tồn và phát triển bền vững giống xoài tròn bản địa cũng như nhân rộng các cá thể giống xoài tròn Yên Châu ưu tú trong việc ở mở rộng vùng chỉ dẫn địa lý xoài tròn Yên Châu trong thời gian tới. Đồng thời, giúp người dân ứng dụng các biện pháp thâm canh, ứng dụng công nghệ trước và sau thu hoạch để nâng cao năng suất, chất lượng, mẫu mã quả xoài tròn, mang lại hiệu quả kinh tế cho người dân.

                                                                                                                                                 Ánh Nguyệt